Orchestra’dan Orkestraya Çalgıtay
Prof. Dr. Süreyya Ülker
Yunancada kalgımak (dans etmek) anlamına gelen orcheistai eylemliğinin türevi olan orchestra (10), eski Yunan görmüklerinin (tiyatro) görünçlüklerini (sahne) çevreleyen teğrek (çember) biçimindeki oyunluğa (dans pisti) verilen addır (3). Daha sonra bu alan söylenk (koro) yeri olarak kullanılmıştır. Orchestra sözünü Yunancadan değiştirmeksizin alan Romalılar da bu sözü yine o anlamda kullanmışlardır. Çağdaş görmükteyse bu söz görünçlükönünde çalgıcıların yer aldığı bölümün adlandırılmasında kullanılmıştır. Görmüğün birinci katının görünçlüğe komşu ön koltuklarına da orkestra denmektedir. Dönem içerisinde bu terim görmük görünçlüklerinin ön bölümünde yer alan çalgı takımlarını da tanımlamaya başlamıştır. Sözcük İngilizceye, yazımı değişmeksizin girerken, Fransızcada orchestre, İtalyancada orchestro, İspanyolcada orquesta biçimine dönüşmüştür (3). Türkçeye İngilizce üzerinden girmiştir. Günümüzde bu terimle ne tür bir çalgı takımının tanımlandığı konusunda kaynaklar arasında görüş birliği bulunmamaktadır. Kimi
sözlüklerde bunun üflemeli – yaylı – vurmalı (1), kiminde üflemeli – yaylı (8) çalgılardan oluştuğu (Vurmalıların, bütün çalgı takımlarında bulundukları düşünülerek anılmadıkları anlaşılıyor.) , kiminde solistlere eşlik etmediği (9), kimindeyse genellikle çok sayıda kişiden oluşan büyük bir topluluk olduğu (6) vurgulanmaktadır. Kimi kaynaklarsa kavramı çalgı takımı olarak tanımlamakla yetinmektedirler (2).
Orkestra denince sanırım hepimizin usuna gelişkin, çağcıl, büyük, saygın bir çalgı takımı gelmektedir. Dilimizde genellikle saygın kurulların adlandırılmasında kullanılan –tay sonekinden yararlanarak türettiğimiz çalgıtay sözünün bu kavramın bütün anlamlarını karşılayabileceğini düşünüyoruz.
Bir ezgiyi çalgıtaya uyarlama işlemine orkestrasyon denir. Bu, Fransızca orchestration’dan, o da Latince orchestratio’dan bozmadır. İngilizcesi orchestration, İtalyancası orchestrazione, İspanyolcası orquestacion’dur (3). Sözlüklerimize orkestralama biçiminde yalınlaştırılarak girmiştir (1, 3, 8). Çalgıtaylama biçiminde özleştirilmelidir.
Başlıca çalgıtay çeşitleri armoni orkestrası, filarmoni orkestrasıyla senfoni orkestrasıdır. Yalnız üflemeli çalgılardan oluşan çalgıtaya armoni orkestrası denir (1, 8). Üfleme çalgıtayı biçiminde özleştirilebilir. Yalnız üflemeli çalgılardan oluşan çalgı takımınaysa armoni mızıkası denir (3). Üfleme takımı, üflemeli çalgı takımı biçiminde özleştirilmelidir.
Filarmoni mırıncıllık (müzikçilllik), mırınseverlik (müzikseverlik), mırın sevgisi(müzik sevgisi) anlamına gelir. Fransızca philharmonieden bozmadır. O da Latince philharmoniadan bozmadır. O da Yunanca bir alıntıdır (10). Almancası Philharmonie (3), İtalyancası filarmonia (3), Osmanlıcası hubb-ül musikidir (7). Bu sözün türevi olan bir nitem olan filarmonik mırıncıl, mırınsever anlamına gelir. Osmanlıcası muhibbi musikidir (7).Başlangıçta mırınseverlerin ya da mırınsever dernek ya da kurumların kurduğu özengen (amatör) çalgıtaylara verilen bir ad olan filarmoni orkestrası (3), günümüzde mırınseverlere seslenen, gelişkin, özenli, seçkin, büyük çalgıtaylar için kullanılmaktadır (9). Uzçalgıtay biçiminde özleştirilebilir.
Ündeş seslerden oluşan mırın yapıtlarına senfoni denir. Fransızca symphonie’den bozmadır. O da Latince symphonia’dan bozmadır. O da ündeş anlamına gelen symphonos’un türevi olan Yunanca bir alıntıdır (10). Almancası Sinfonie, Symphonie; İngilizcesi sinfonia, sinfonie, symphony; İtalyancasıyla İspanyolcası sinfonia’dır (3). Ündeşleme biçiminde özleştirilebilir. Bu söz Gencan’ca tecnis’in karşılığı olarak önerilmiştir (4); ancak daha sonra Dil Derneği’nin yazın terimleri sözlüğünde tecnise sesteşleme dendiğinden (5) anlamının kaydırılmasında bir sakınca yoktur. Bu durumda senfoni orkestrası ündeşleme çalgıtayı olur. Ündeşleme çalacak biçimde düzenlenmiş çalgıtay anlamındadır. Senfoninin türevi olan senfonik nitemi ündeş anlamına gelir. Senfoni sözü değişmeceli olarak uyum anlamında da kullanılır. Örneğin uyumlu renklerin bir araya gelmesine renk senfonisi denir. Ündeşleme sözü, kavramın bu mırındışı anlamını da karşılayabilir. Ündeşleme çalabilecek biçimde düzenlenmiş çalgı takımına senfoni mızıkası ya da
konser mızıkası denir. İngilizcesi concert band, symphony band’dir (10). Karşılıkları ündeşleme takımı ile dinleti takımıdır.
KAYNAKÇA
1) Ağakay MA. Türkçe sözlük. 10. bası. TDK. Ankara, 2005.
2) Brockhaus FA. Der Sprach Brockhaus. 9. Aufl. Wiesbaden, 1984.
3) Gazimihal MR. Musıki sözlüğü. MEB. İstanbul, 1961.
4) Gencan TN. Yazın terimleri sözlüğü. TDK. Ankara, 1974.
5) Göğüş B, Oğuzkan F, Önertoy O, Ünlü M, Koçak S. Yazın terimleri sözlüğü. Dil Derneği. Ankara, 1998.
6) Hornby AS. Oxford advanced learner’s dictionary of current English. 5th ed. Editor: Crowther J. Oxford University Pres. Oxford, 1995.
7) İşçil Şİ, Elöve AU. Türkçe hekimlik terimleri üzerine bir deneme. TDK. Bursa, 1944-48.
8) Kutlu A, Yaşayan S, Ateş K, Dizman İ, Kul E, Özel S, Çotuksöken Y, Küçükceylan N. Türkçe sözlük. 2. bası. Dil Derneği. Ankara, 2005. 9) Tuğlacı P. Okyanus 20. yüzyıl ansiklopedik Türkçe sözlük. Pars, 1971.
10) Webster’s third new international dictionary of the English language unabridged. Könemann. Cologne, 1993.
Sayfa düzeni: Tenise Yalçın evetbenim
tenise@evetbenim.com
Alıntı Haber: Türk Dili Dergisi/145.sayı Temmuz Ağustos